پژوهش در عمل معلم پژوهنده و تأمین و تربیت پژوهشگر - سایت دبیران فایل

مقدمه

در اوضاع و احوالی که روحیه سوداگرانه و سودجویانه حاکم بر زمانه، روحیه مطالعه و پژوهش را تحت الشعاع خود قرار داده است و نیز در شرایطی که رسانه های غیرمکتوب مثل تلویزیون، ویدیو، اینترنت، شبکه های ماهواره ای و…به طور چشم گیری وارد زندگی مردم شده، به ناگاه برنامه معلم پژوهنده در آموزش و پرورش ظهور و نمود قوی پیدا نمود و موفق شد بسیاری از معلمان و دست اندرکاران آموزش و پرورش را به سوی خود جذب کند و آنها را از حالت ایستایی به پویایی درآورده و بر این گفته که عنوان می شد:«پژوهش فقط مختص به آدم های دانشگاهی و دانشمندان است و هرکس نمی تواند پژوهش کند»خط بطلان کشید و باعث تحول اساسی درنظام تحقیق و توسعه گردید.
باید اذعان نمود که طرح معلم پژوهنده یکی از محورهای تحول در آموزش و پرورش است که توانسته است سال به سال، بلکه روز به روز بر تعداد علاقه مندان خود بیفزاید و انبوه زیادی از فرهنگیان را به سوی مطالعه و تحقیق سوق دهد که مسلماً پژوهش های آکادمیک و مرسوم دانشگاهی نمی توانست در این مدت کوتاه چنین موفقیت بزرگی را کسب نماید.
بر این باورم که یافته های پژوهش مرسوم دانشگاهی الهام بخش و محرک کارهای پژوهشی در کلاس درس و …است و پژوهش های کلاسی و پژوهش های دانشگاهی لازم و ملزوم یکدیگرند.این مقاله که با اهداف بررسی و تحلیل برنامه معلم پژوهنده و جایگاه آن در آموزش و پرورش به رشته تحریر درآمده، اقدام پژوهی را یکی از محورهای مهم تحول در آموزش و پرورش دانسته است و آن را از زوایای گوناگون مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.

ضرورت و اهمیت برنامه معلم پژوهنده در تحول آموزش و پرورش

پژوهش سبب رشد علمی و فرهنگی می شود و انسان را از جهل و ناآگاهی به علم می رساند و حقایق و واقعیت ها را آشکار می کند و راه را برای حل مسایل و مشکلات پیچیده هموار می کند(فضلی خانی، ۸۵)درباره اهمیت و ضرورت پژوهش در عمل در آموزش و پرورش می توان به موارد زیر اشاره نمود.
۱-مناسب ترین راه برای حل مسأله است.
بسیاری از دست اندرکاران، از جمله معلمان و دیگر کارکنان آموزشی می توانند از این راه بسیاری از مسائل مربوط به کلاس و مدرسه را کاهش یا حل کنند.
۲-نوعی آموزش حین خدمت است.افراد درگیر در پژوهش، مثل معلمان و مدیران در حین پژوهش به مهارت ها و دانش هایی دست می یابند که قبلاً به آن آشنا نبودند.
۳-پاسخ گویی علمی، چون گستره وسیعی از افراد درگیر پژوهش می شوند، پاسخ گویی به مسائل موجود صورت علمی پیدا می کند، عوام زدگی و راه حل های غیرمنطقی جای خود را به راه حل های علمی و منطقی می دهد.همگان تلاش می کنند تا برای پاسخ گویی به مسائل راه علمی و منطقی پیش گیرند.
۴-دوری از نخبه گرایی:در این روش همه دست اندرکاران وارد عرصه پژوهش می شوند و پژوهش از انحصار افراد کارشناس و نخبه بیرون می آید و عمومی می شود.
۵-پژوهش برای ارتقای سطح علمی، امروزه، توجه به امر پژوهش جهت ارتقای سطح علمی معلمان و دانش آموزان امری بسیار لازم و ضروری است، ضرورتی که موجب تغییر نظام آموزشی از کتاب محوری به پژوهش محوری و همچنین باعث ایجاد روش های علمی در فرآیند یاددهی-یادگیری می گردد که در نهایت به تحول در آموزش و پرورش می انجامد، طرح معلم پژوهنده این تحول را تسریع می کند.
۶-اصلاح وضع نامطلوب.هدف اساسی در این روش اصلاح وضع نامطلوب و کاهش مسائل است.
۷-نزدیکی نظر و عمل.چون در این روش هدف نهایی بهبود و اصلاح عمل است و هر عملی نیز بر بنیاد نظری انجام می گیرد، در این رویکرد، بیش از دیگر روش ها فاصله نظر و عمل کم می شود.
۸-نوآوری و دانش افزایی.چون در این روش به دنبال حل مسأله هستیم، احتمال این که به نوآوری هایی دست یابیم، بیشتر است.به سخن دیگر، ضمن جست و جوی راه های مناسب برای حل مسأله این امکان نیز وجود دارد که پژوهنده به راه های نو و خلاقانه دست یابد(قاسمی پویا، ۸۳)

اهداف، چگونگی و روش اقدام پژوهی در ایجاد تحول در آموزش و پرورش

در طرح بزرگ برنامه معلم پژوهنده «پژوهش در عمل»،«تحقیق عملی»،«علم پژوهی»یا اقدام پژوهی(action research)که هر ساله بین شاغلان رسمی واحدهای آموزشی اعم از دبستان، راهنمایی، متوسطه نظری، فنی و حرفه ای، کاردانش، پیش دانشگاهی، مراکز تربیت معلم و مراکز آموزش عالی اجرا می شود.مدیران، معاونان، دبیران، آموزگاران، مدرسان، مربیان تربیتی و ورزشی و مشاوران می توانند شرکت کنند و مقاله های پژوهشی آنها از سوی کمیته های پژوهشی ادارات آموزش و پرورش و شوراهای تحقیقات استان ها مورد ارزیابی قرار گرفته و برای افراد منتخب علاوه بر لوح تقدیر، امتیازهایی از قبیل حق الزحمه پژوهشی و شرکت در دوره های پژوهشیاری در نظر می گیرند و تعدادی هم به مرحله کشوری راه می یابند.
یکی از اهدافی که این طرح دنبال می کند.آن است که معلمان واحدهای آموزشی به جای اینکه فقط به یافته های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی اتکا کنند، خودشان وارد صحنه پژوهش شده و تلاش کنند با مطالعه و تحقیق و مصاحبه و بحث و تبادل نظر با والدین بچه ها و دیگر همکاران و کارشناسان و صاحب نظران طی جلسات مختلف به گردآوری اطلاعات پرداخته و ضمن تجزیه و تحلیل اطلاعات و انتخاب راه های پیشنهادی و ارائه راهکارهای مختلف جهت حل مشکلات دانش آموزان اقدام کنند و به آنها اعتماد به نفس بدهند.در این طرح عقیده بر این است که تا خود معلمان وارد میدان پژوهشی نشوند، نمی توانند فقط با اتکای یافته های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی و مرسوم، تحول چشمگیری در آموزش و پرورش به وجود آورند.
مسائلی که معلمان در کلاس درس و در ارتباط با امور آموزش و پرورش دانش آموزان با آن مواجه هستند متفاوت است و طبیعتاً برخورد با مسائل و حل آنها نیز مستلزم اندیشیدن به راه حل های مختلف و برگزیدن مناسب ترین راه حل و سپس به کار بستن آن است.(عبادی،۸۲)
معلمان می توانند مسائلی مانند چگونگی تدریس یک موضوع درسی، نحوه استفاده از وسایل کمک آموزشی، نحوه اداره کلاس، شیوه های ارزشیابی دانش آموزان، روش های شناسایی و حل مشکلات یادگیری و رفتاری دانش آموزان و روش های اداره مدرسه و تحلیل محتوای کتاب های درسی را مورد تحقیق و بررسی قرار دهند.
گزارش های پژوهشی معلمان باید حاوی توصیف و تبیین از یک فعالیت نوآورانه مبتنی بر پژوهش در کلاس درس یا آموزشگاه باشد و مقاله ها، ترجمه ها و پایان نامه های دانشگاهی از چارچوب این برنامه خارج است.اقدام پژوهی که یکی از روش های تحقیق توصیفی است، نه تنها در نظام تعلیم و تربیت، بلکه در کلیه علوم قابلیت استفاده را دارد.پایان نامه های دوره های کارشناسی ارشد و دکترای بسیاری از دانشگاه های معتبر و بزرگ دنیا با استفاده از این روش تحقیق صورت پذیرفته است(عبادی، ۸۲)
در برنامه معلم پژوهنده تأکید بر این است که عمل شخص در محیط کار مورد بررسی قرار گیرد و نتیجه این بررسی به اصلاح و تغییر عمل و یا کار شخص یا افراد منجر شود و اقدام پژوه دست به اقدام می زند تا از طریق رسیدن به هدف کوتاهی که حل یک مسأله است، هدف بلندی که رشد خود است را تحقق بخشد.«از آنجا که معلمان در نظام آموزشی نقش اصلی را بر عهده دارند،به عنوان پژوهشگران بالقوه»برای مشخص کردن موقعیت های نامعین در رابطه با فعالیت هایشان می توانند روش علمی را به کار برده و با استفاده از اقدام پژوهی فعالیت های خود را بهبود بخشند.این امر کمک می کند تا معلمان نقش مؤثری در شناخت مسائل آموزشی به ویژه فرآیند یاددهی یادگیری داشته باشند.(سرمد ۷۸)

چیستی و چرایی معلم پژوهنده و پژوهش در عمل

معلم پژوهنده به هر معلم یا دست اندرکار آموزش و پرورش گفته می شود که به نحوی با مسائل آموزشی و پرورشی سر و کار دارد و علاقه مند است برای بهسازی و اصلاح وضعیت نامطلوب آموزشی، به اقدام هایی دست بزند تا نتیجه آن تغییر وضعیت موجود و حل برخی از مسائل آموزشی و پرورشی گردد.پس اینجا معلم به معنی عام در نظر است و مدیران و مسئولان امور تربیتی و مشاوران …و هر شخص دیگری که در بدنه آموزش و پرورش مسئولیتی به عهده دارد، می تواند به پژوهش بپردازد.
منظور از معلم پژوهشگر کسی است که به امر آموزش، یاددهی و یادگیری مشغول است و می خواهد در فرآیند آموزش، یاددهی و یادگیری، شخصاً یا همراه دیگر همکاران و دانش آموزان به پژوهش بپردازد تا آموزش را اثر بخش سازد.منظور از اثربخشی، رسیدن به هدف هایی است که برای بالنده ساختن دانش آموزان و رشد همه جانبه آنان در نظر گرفته شده است.
حل مسائل مبتلا به کلاس درس و بهسازی آموزش و یادگیری، هدف معلمان پژوهشگر است.معلم پژوهشگر تلاش می کند از طریق پژوهش در کلاس درس و با بهره جستن از انواع روش های آموزشی مناسب با یک یک دانش آموزان وضعیتی فراهم آورد که دانش آموزان به شکوفایی حداکثر استعدادهای خود نایل آیند(قاسمی پویا، ۸۲).
مسایلی که موضوع اقدام پژوهی معلمان قرار می گیرد معمولاً از زمینه ها و حوزه هایی که آنها را دشوارو نامعین می یابند،منشأ می گیرند.از اختلاف ها و تفاوت های بین آنچه قصد می شود و آنچه واقعاً اتفاق می افتد و اقدام پژوهی ابزار قوی دست معلمان است تا آنها تدریس خویش را بررسی، ارزیابی و اصلاح کنند.آنها با طی مراحل اقدام پژوهی به شناسایی مسائل کلاس درس یا روش تدریس از طریق تفکر و بازاندیشی در مورد آنها می پردازند.
این رویکرد ذهنیت فلسفی را درمیان معلمان توسعه می بخشد و پویایی حاصل از داشتن چنین ذهنیتی را نصیب تدریس و یادگیری می سازد.دیدن مسائل با جهات متعدد آنها، شکیبایی در قضاوت، زیر سؤال بردن آنچه مسلم یا بدیهی تلقی می شود.
به کارگیری قوه تعمیم، نگریستن به موارد خاص در مورد زمینه ای وسیع از جمله شاخص های این ذهنیت هستند که در رفتار معلمان در رویکرد اقدام پژوهی تجلی پیدا می کنند.(اسمیت، ۱۳۷۰)تعریف های متفاوتی از تحقیق در عمل، توسط متخصصان امر ارائه شده است که به اختصار به بعضی از آن ها اشاره می شود:اقدام پژوهی در آموزش و پرورش عبارت است از مطالعات منظم توسط معلمان یا دست اندرکاران یک کلاس یا مدرسه، برای بهبود وضعیت آموزش و پرورش دانش آموزان.
در اقدام پژوهشی تلاش می شود، مسائل و مشکلات، این جا، اکنون و در همین موقعیت محلی حل شوند.در این دست از تحقیقات، محقق باید به استفاده ی عملی از یافته هایش در موقعیت و منطقه ای خاص نظر داشته باشد، نه استفاده و کاربردهای عام آن ها(نادری و سیف نراقی، ۱۳۸۰)
آن نوع تفکر سعی دارد،فعالیت های تحقیق را با حرفه معلمی درهم بیامیزد و عینیت گرایی(objectivity)،عادت به تفکر علمی و توانایی همکاری و همفکری با دیگران را در معلمان افزایش دهد.در اقدام پژوهی، هدف پی بردن به روابط بین پدیده ها و یا به اصطلاح متغیرها نیست، بلکه، بررسی مسائلی است که فرد در محیط کار و در حیطه ی شغلش با آن ها درگیر است و می خواهد به صورت علمی و از راه پژوهش، پاسخ آن ها را بیابد، پس، ایجاد تغییر و تعدیل یا اصلاح در وضعیت موجود،هدف عمده در این گونه پژوهش است.به عبارت دیگر، هدف محقق در این گونه تحقیقات، بهبود کارایی معلم در مدرسه، کلاس درس و در موقعیت محلی است.یعنی به وجود آوردن و ارائه مهارت ها یا ارائه ی روش های جدیدی که بتوانند ما را در مشکلاتی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به کلاس درس و مدرسه مربوط می شوند، کمک کنند.در حقیقت اقدام پژوهی پاسخی است به انتقادهایی که از کاربردی نبودن اکثر پژوهش های مرسوم،به عمل می آید(مهرمحمدی، ۱۳۷۹)
با استفاده از اقدام پژوهی می توان موقعیت های نامعین ملموس مربوط به اقدام ها و عملیات آموزشی را مشخص کرد و برای بهبود آن ها کوشید.
در اقدام پژوهی، معلم خود پژوهشگر است و نقش اصلی را بر عهده دارد و از این طریق می تواند مسائل ملموسی را که با آن ها روبه روست، حل کند و یا بهبود بخشد این امر کمک می کند معلمان به صورت عینی، دقیق و منظم نقش فعال تری در فرآیند یاددهی-یادگیری داشته باشند و نتایج تحقیق نیز کاربرد ملموس تری پیدا کند.معلمی که دست به اقدام پژوهی می زند، آگاهانه درباره ی فعالیت های خود به آزمایش می پردازد، تا بتواند ضمن شناسایی ابعاد مختلف این فعالیت ها، در راه بهبودی آن ها به طریق علمی اقدام کند.(بازرگان، ۱۳۷۳)

برنامه معلم پژوهنده در آموزش و پرورش و چالش های پیش روی معلمان

اقدام پژوهی در آموزش و پرورش با تمام حسن ها و مزایایی که دارد، دارای مشکلات و کاستی ها و تنگناهایی هم هست که فرا روی معلمان و دیگر دست اندرکاران علاقه مند و با ذوق قرار گرفته است که اینک بنابر موجز بودن کلام و رعایت اختصار، به شمه ای از آنها اشاره ی کوتاهی می شود.
-پژوهشگران حرفه ای و ورزیده یا دانشجویانی که می خواهند پایان نامه خود را ارائه دهند، معمولاً با شرکت در کلاس های آمار و روش های تحقیق حضوری و نیز شرکت در همایش های پژوهشی مختلف و در اختیار داشتن منابع گوناگون و سیر مطالعاتی و نیز دسترسی به استادان راهنما و مشاور در امر پژوهش مهارت یافته و پخته گردیده اند، حال آنکه پژوهشگران اقدام پژوهی در آموزش و پرورش خود جوش هستند و بدون اینکه دوره ی خاص حضوری دیده باشند، تنها به صرف علاقه و دغدغه ی مشکلات دانش آموزان به این سمت گرایش پیدا کرده اند.آنها با تمام گرفتاری ها و مشکلات فراوانی که زمانه برای آنها تدارک دیده است، تلاش می کنند که مشکلات دانش آموزان را حل کنند و سپس اقدامات بهینه و حاصل کار خود را در قالب یک طرح پژوهشی ارائه نمایند و مسلماً کمیته های پژوهشی و شوراهای تحقیقات و هیئت داوران همایش های پژوهشی ابتدا به ساکن نباید انتظاری را که از پژوهشگران حرفه ای و آکادمیک دارند از پژوهشگران نوزا و نو آمده اقدام پژوهی داشته باشند.(آتش دامن، ۱۳۸۶)
-بسیاری از معلمان و دست اندرکاران تعلیم و تربیت از طرح ها و ایده های خوبی در رابطه با حل مشکلات دانش آموزان برخوردارند و می توانند با علاقه و ذوق فراوان به تحقیقات وسیع و گسترده ای اقدام نمایند و در این راستا اقدامات مختلفی هم انجام داده اند و در کار خود هم موفق بوده اند، اما از این هراس دارند که گزارش های تحقیقی آنها مورد تأیید کمیته های پژوهشی و شوراهای تحقیقات قرار نگیرند و احیاناً رد شوند.
از این جهت گزارش های تحقیق خود را ارائه نمی دهند.در این خصوص کارشناسان و رابطین و مسئولین تحقیقات ادارات و مدیریت ها هر از گاهی به واحدهای آموزشی بروند و از نزدیک با طرح ها و ایده های معلمان علاقه مند آشنا شوند و پژوهش های آنها را در هر سطحی مورد حمایت قرار داده و به آنها بازخورد مناسب بدهند و در نظر داشته باشند که «کوچک زیباست »و برای رسیدن به قله های مرتفع باید ابتدا از تپه ماهورهای کوچک عبور کرد.
-نشریات تخصصی و پژوهشی که در دسترس همه ی معلمان قرار گیرند، بسیار کم است آنچه هم هست، کفایت نمی کند.هم اکنون به جز نشریات پژوهشی که در تیراژی محدود در سطح بعضی از ادارات آموزش و پرورش منتشر می شود، کمبود این نشریات کاملاً محسوس است.مقالات برگزیده طرح معلم پژوهنده راهنمایان خوبی برای پژوهشگران نوپا جهت تهیه و ارائه هرچه بهتر فعالیت ها و پژوهش ها هستند که باید در نشریات پژوهشی چاپ شوند و در تیراژی وسیع در اختیار تک تک معلمان قرار گیرند.
-پژوهشگران اقدام پژوهی با دست خالی کار می کنند و حق الزحمه پژوهشگران برگزیده و دیگر دست اندرکاران امر پژوهش هم بسیار ناچیز است و صرفاً علاقه ی فراوان و دغدغه مشکلات دانش آموزان آنها را به این سمت و سو کشانده است که مسئولین امر باید در این خصوص توجه جدی مبذول دارند.
-کمبود منابع تحقیق یکی دیگر از مشکلات فرا روی معلمان است که به شدت احساس می شود.کتب و نشریاتی که جهت ادبیات پژوهش احتیاج است، در دسترس همه نیست و استفاده از اینترنت هم برای همه ی معلمان مقدور نمی باشد.از این جهت باید مراکز اطلاع رسانی فرهنگیان به صورت وسیع گسترش یابند و نرم افزارهای آموزشی و مجلات علمی پژوهشی و تألیفات و منابع اطلاعاتی در خصوص اقدام پژوهی تدارک دیده شده ی خود را براحتی در اختیار همه ی معلمان پژوهنده قرار دهند و نیز نشانی سایت های پژوهشی را در اختیارکاربران پژوهشگر بگذارند تا آنها بتوانند براحتی از آن سایت ها بازدید نمایند.
-یکی دیگر از محدودیت ها و مشکلات، نداشتن امکانات رفاهی از قبیل وسایل تکثیر و چاپ است که انرژی و وقت زیادی از معلمان را به خود اختصاص می دهد.اکثر پژوهشگرانی که در قالب اقدام پژوهی کار می کنند، مقاله های خود را نزد مراکز خدمات کامپیوتری غیر معتبر تایپ می کنند که اغلب پر از غلط و نیز قسمت هایی حذف شده که تسلسل و مفهوم گزارش را به کلی عوض می کند.در این خصوص اداره آموزش و پرورش باید تسهیلاتی تدارک ببینند و در اختیار پژوهشگران علاقه مند قرار دهند تا آنها از این جهت دغدغه نداشته باشند.
از آنجایی که بسیاری از معلمان از مراحل روش های تحقیق در قالب اقدام پژوهی اطلاعات کافی ندارند و صرف چند ساعت مطالعه غیرحضوری هم آنها را با متدلوژی پژوهش در عمل آشنا نکرده است.مراکز آموزش نیروی انسانی باید این قبیل افراد را شناسایی کرده و جهت آنها کلاس های آموزشی ویژه بگذارند و مراحل تحقیق در قالب اقدام پژوهی را به آنها آموزش دهند و در این راستا از مدرسین مجرب و کارآزموده استفاده نمایند.مدرسین این دوره ها باید به پژوهش در قالب اقدام پژوهی اعتقاد راسخ داشته باشند و ترجیحاً از بین کسانی انتخاب شوند که پژوهش هایی را در این قالب در پرونده ی کاری خود به ثبت رسانده باشند تا توانایی برای توجیه و توضیح و تدریس را داشته باشند و به راحتی بتوانند به پرسش های معلمان علاقه مند پاسخ دهند.
-به منظور تشویق و ترغیب و حمایت معلمان پژوهشگر و معرفی و ترویج آثار برتر آنها، لازم است هر از گاهی همایش های اقدام پژوهی در مناطق و استان ها برگزار شود تا صاحبان مقالات برگزیده بتوانند آثار خود را در آن همایش ارائه نمایند و مقاله های برتر را مورد تقدیر قرار دهند، تا معلمان پژوهشگر اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرده و بتوانند در این مسیر گام های محکم تری بردارند و دیگران هم از یافته های آنها بهره ببرند.(آتش دامن، ۸۶).
در پایان ضمن تقدیر از کلیه دست اندرکاران امر پژوهش از جمله کارشناسان و رابطین تحقیقات، کمیته های پژوهشی، شوراهای تحقیقات و …در رأس آنها پژوهشکده تعلیم و تربیت، باید اذعان داشت که همایش های علمی، نشریات علمی، آموزشی و پرورشی، نمایشگاه های کتاب، فراخوان مقالات، مسابقات علمی، مسابقات فرهنگی هنری، دوره های تخصصی نیروهای انسانی و …با کیفیتی مطلوب سهم به سزایی در پژوهش های موفق دارند و توجه خاص به پژوهندگان و ارج نهادن به تلاش های علمی آنها از دیگر عوامل تقویت کننده پژوهش است.ایستایی و سیر قهقرایی پژوهش تا حدود زیادی به چشم پوشی از مؤلفه های یاد شده، تقلید صرف و بدون تجزیه و تحلیل و استنباط، قلمداد نمودن هر نوشته و هر کاری به عنوان اثر و کار تحقیقی و ….ارتباط دارد.
منابع:
-آهنچیان، محمدرضا…[و دیگران]اقدام پژوهی:راهبردی برای بهبود آموزش و تدریس.انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت، چاپ اول.
-اسمیت، فیلیپ(۱۳۷۰)ذهنیت فلسفی در مدیریت آموزشی، ترجمه ی دکتر محمدرضا بهرنگی، ناشر مترجم.
-سرمد، زهره…[و دیگران](۱۳۷۸)روش های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه.
-عبادی، غلامحسن(۱۳۸۲)خلاصه گزارش های اقدام پژوهی معلمان پژوهنده استان خوزستان.
-فضلی خانی، منوچهر ….[و دیگران](۱۳۸۵)راهنمای علمی پژوهش«روش تحقیق»تهران، انتشارات ابوعطا.
-قاسمی پویا، اقبال(۱۳۸۳)راهنمای علمی پژوهش در عمل، انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت .
-قاسمی پویا، اقبال(۱۳۸۲)راهنمای معلمان پژوهنده، تهران، نشر اشاره، چاپ سوم.
-مک لیف[و دیگران](۱۳۸۲)اقدام پژوهشی(طراحی، اجرا، ارزشیابی)ترجمه محمدرضا آهنچیان، تهران، انتشارات رشد.
-مهرمحمدی، محمود(۱۳۷۹).جستارهایی در پژوهش در قلمرو آموزش و پرورش، تهران، پژوهشکده تعلیم و تربیت.
-نادری، عزت اله و سیف نراقی، مریم(۱۳۸۰)روش های تحقیق و شیوه های ارزشیابی آن در علوم انسانی، تهران، انتشارات بدر .
منبع:اطلاعات علمی، شماره ۹.